Door hun nomadische leefwijze, en door het feit dat ze
altijd buiten de samenleving zijn gehouden, hebben zigeuners een grote kennis
over de genezende en magische krachten van de natuur vergaard. Ze zijn door de
eeuwen heen dan ook een belangrijke factor in het behouden en verspreiden van
deze traditionele kennis geweest.
De eerste zigeuners kwamen in de 9e eeuw naar Europa waar
zij Bohemen of Egyptenaren genoemd werden. Waarschijnlijk waren zij afkomstig
uit India, maar hun oorsprong is echter gehuld in mythes. Zo zouden ze
nakomelingen van de bijbelse Kaïn zijn. Of volgens een anders verhaal gedoemd
tot zwerven omdat spijkers voor het kruis van Christus gesmeed zouden zijn door
een zigeuner. Aan deze mythevorming hebben zigeuners overigens zelf
bijgedragen. Zo vertelde zigeuners in 1472 aan de inwoners van Parijs dat ze
door de Saracenen uit Egypte verjaagd waren en hun christelijk geloof hadden
verloren. Van de paus moesten ze nu zeven jaren rondtrekken uit boetedoening en
elke bisschop die zij aandeden moest hen helpen waar hij kon.
Maar waar dit volk ook vandaan komt, feit is dat zij zich
tussen 900 en 1500 over heel Europa verspreid hebben en overal ongewenst waren.
De Europese bevolking had weinig op met dit rondtrekkende volk wat er vreemde
zeden en gewoonten op na hield en zich bezighield met dubieuze beroepen als
paardehandelaar, ketellapper, muzikant, genezer en waarzegger. Zigeuners werden
beschouwd als dieven en oplichters en hier zal best een kern van waarheid in
gezeten hebben. Zigeuners zijn dan ook altijd fel vervolgd. In de 15e en 16e
eeuw werden in verschillende landen hun taal en ambachten verboden of werden ze
op straffe des doods verbannen. In Nederland werden drijfjachten op zigeuners
gehouden en gevangenen werden vermoord, na 1725 was er in ons land geen
zigeuner meer te vinden. Het trieste dieptepunt van deze vervolgingen was het
vermoorden van een half miljoen zigeuners door de nazi’s.
Omdat de zigeuners zich nergens konden en wilden vestigen en
feitelijk buiten de maatschappij stonden, waren ze aangewezen op zichzelf en op
wat ze in hun omgeving aantroffen. Door hun leven in de natuur en de
bestudering van planten en dieren hebben ze een uitgebreide kennis van
natuurgeneeswijzen opgebouwd. Dieren kennen instinctief de natuurwetten en het
gebruik ervan. Door het volgen van een gewonde vos komt de zigeuner dan ook aan
een geneesmiddel voor wonden: vossenleem. Vossen gebruiken deze om hun wonden
te verzorgen. Deze leemsoort wordt uitgegraven met een houten spade, gedroogd
en bewaard in stoffen tassen of manden. De leem mag niet met metaal in
aanraking komen en niet worden afgesloten van de lucht. Als nat papje heeft de
leem een antiseptische en genezende werking op wonden. Ook bij de jacht letten
zigeuners op de vos. Als hij de jachtpaden van deze dieren vindt, weet hij dat
er voldoende konijnen en hazen in de omgeving zijn. Dieren worden niet alleen
gebruikt om leem of wild te vinden, ze worden ook tot geneesmiddel verwerkt.
Eekhoorn- en kattevellen verwerkt in kleding zijn goed tegen reumatiek en van
slangen wordt een middel tegen koorts gemaakt. De slang wordt onthoofd,
schoongemaakt en in de zon gedroogd. Hierna wordt hij in plakjes gesneden en
van deze plakjes wordt een afkooksel als drankje gebruikt. Een medicijn om de
groei van botten bij kinderen te bevorderen maken zigeuners van rivierkreeften.
De kreeften worden eerst gegeten maar de schalen worden in de zon gedroogd. Dan
krab je de binnenkant schoon met een rond mesje waardoor je een fijn poeder
krijgt. Dit poeder meng je met leem en kneed het tot bolletjes ter grootte van
een erwt. Gedurende twee maanden vier bolletjes per dag innemen en de botten
zullen flink versterken. Het geheim van dit medicijn is de fosforzure kalk uit
de kreeftschalen.
Ook kruiden, bomen en andere planten worden dankbaar
gebruikt. Hierbij wordt uitgegaan van de signatuurleer. De kleur, vorm of
andere uiterlijke kenmerken van de plant tonen waar hij voor gebruikt kan
worden. Door hun trektochten hebben zigeuners altijd veel kennis gehad van
Europese plantensoorten en hun gebruik. Ook de "gewone burgers"
maakten gebruik van deze kennis. Zo hadden veel zigeuners connecties met
plaatselijke apothekers die, in ruil voor een deel van de kruidenoogst, graag
hun gereedschap zoals vijzels en potten ter beschikking stelden. Zelf vijzels
en andere gereedschappen om planten te verwerken in bezit hebben is te zwaar en
teveel ruimte in een wagen.
Een andere belangrijke geneeswijze onder zigeuners is
handoplegging. Iedere familie of groep heeft wel een paar handopleggers in haar
midden. Deze geneesmethode wordt zon-maan-genezing genoemd. De rechterhand
staat voor de zon en wordt in bolvorm gehouden en de linkerhand staat voor de
maan en is vlak om de zonne-energie uit de rechterhand te weerkaatsen.
Door de eeuwen heen zijn zigeuners altijd bekend en berucht
geweest om hun magische praktijken. Al in de middeleeuwen waren veel zigeuners
bekende handlezers en astrologen. Ze werden zowel door het gewone volk als door
de adel veelvuldig geraadpleegd. Veel zigeuners hebben hun kunsten echter
moeten bekopen met de brandstapel.
Zigeunermagie is vaak gericht op genezing van ziektes of op
bescherming tegen het Boze Oog. Vooral kinderen moeten hier tegen beschermd
worden door hen in het oor te spuwen, een vioolsnaar om de pols te binden of
hun badwater over een zeis te gieten waardoor het gezuiverd wordt van demonen.
Net zoals bij de geneeswijzen spelen ook in magie dieren een
belangrijke rol. Vooral de pad, slang, wezel, eekhoorn en egel zijn van groot
belang. De wezel is een dier dat ongeluk brengt, zeker als hij blaast. Een
zigeunergroep die een wezel ontmoet zal omkeren en een andere weg volgen en een
zwangere vrouw waar een wezel naar blaast zal een moeilijke bevalling hebben.
De eekhoorn en de egel daarentegen wijzen op geluk en liefde en zijn dan ook
erg populair onder zigeuners. En niet in de laatste plaats aan tafel.
Verder zijn amuletten en talismans veel gebruikt binnen de
zigeunermagie. Amuletten tegen het Boze Oog bestaan vaak uit natuurlijke
materialen als schelpen, slakkehuisjes, steentjes en knopen die om de pols of
aan de kleding gedragen worden. Talismans zijn meestal stukjes hout of steen
waar symbolen in gebrand of opgeschilderd zijn. Hoewel er veel varianten zijn
komen op bijna elke talisman wel een slang, een half maantje en sterren voor.
Talismans worden bij verschillende gelegenheden zoals huwelijken en geboorten
gebruikt en ook bij handelsaangelegenheden.
Het maken van talismans en amuletten is de taak van de
zigeunerheks, de shuvani. Deze vrouwen staan in contact met de geestenwereld en
hebben speciale gaven om mensen te helpen bij met hun problemen. Een
shuvani-in-spee heeft in haar slaap geslachtsverkeer met de geesten en weet dan
dat ze uitgekozen is. Ze zal dit een tijd voor zich houden en als haar krachten
sterk genoeg zijn dit aan de groep bekend maken. Dan kan ze in de leer bij een
ervaren shuvani. Deze zigeunerheksen staan bij de groep in hoog aanzien en
worden veelvuldig geraadpleegd.
Zigeuners zijn altijd met hekserij en magie in verband
gebracht. Door hun mysterieuze oorsprong, hun zwervend bestaan en hun
bedrevenheid in divinatie, magie en genezing werden zigeuners al gauw als volk
van tovenaars en heksen beschouwd. De verhalen die ze over zichzelf vertelden
en het listige bedrog waar ze menig burger op trakteerden heeft dit beeld nog
versterkt.In de tijd van de grote heksenvervolgingen zijn ook veel
zigeunerfamilies op de brandstapel beland. Ook zijn veel elementen van de
verhalen over de heksensabbat terug te voeren op de zigeuners. Het is praktisch
voor een rondtrekkende zigeunergroep om hun kamp op te slaan op kruispunten of
op open plekken in bos of veld, plekken waar ook heksen elkaar zouden
ontmoeten. Vaak is er s’avonds feest in het kamp met muziek en een groot vuur
waar omheen gedanst word. Wellicht dansten ook gedresseerde geiten en beren
mee. Is het vreemd dat bijgelovige boeren die dit vanuit de verte gadesloegen
het aanzagen voor een duivelse orgie? Wie een kijkje in de zigeunerkeuken neemt
en ziet hoe in een grote ketel gekookte egels drijven in een vissoep, kan zich
voorstellen dat dit voor een duister heksenbrouwsel werd aangezien.
Er weinig aandacht voor de zigeuners en hun rol door de
eeuwen heen. Dat veel van hen vermoord zijn omdat ze ongewenst waren, beschouwd
werden als heksen en tovenaars, en bekend stonden als dieven en oplichters; is
iets wat altijd onderbelicht is gebleven. Dat veel van de kennis over
natuurgeneeswijzen, divinatie en magie door de zigeuners bewaard is gebleven en
is doorgegeven kom je in weinig boeken tegen.
De zigeuners zijn het laatste nomadische volk in Europa maar
tegenwoordig zijn er nog maar weinig zigeuners die echt rondtrekken. Het is dan
ook de vraag hoe lang hun cultuur nog zal bestaan. Persoonlijk hoop ik dat ze
lang over de wegen van de Aarde kunnen zwerven en dat wij, gadjo’s, nog veel
van hen mogen leren.
Informatie:
Born, W. (1975) Ontmoetingen met Zigeuners.
Buckland,
R. (1998) Gypsy witchcraft and magic.
Clebert, J.P. (1964) De Zigeuners.
Derlon, P. (1981) Geheime geneeskunst van zigeuners.
Gepubliceerd in de Green Circular
