Op 14 juni 1985 ondertekenden de regeringsleiders van
België, Nederland, Luxemburg, Duitsland en Frankrijk het eerste Verdrag van Schengen.
Ze kwamen overeen de personencontrole aan hun gemeenschappelijke grenzen af te
schaffen. Zo ontstond een gebied zonder binnengrenzen dat bekendstaat als
Schengenruimte. Schengen is het dorp op het Luxemburgse drielandenpunt met
Duitsland en Frankrijk, waar het verdrag werd ondertekend.
In 1986 is de Europese Akte gesloten door de twaalf
toenmalige leden van de Europese Gemeenschap. Deze Europese akte houdt in dat
er vanaf 1993 een interne Europese markt is met vrij verkeer van kapitaal,
goederen, diensten en personen. Deze akte draagt sommige bevoegdheden van
lidstaten over aan instellingen van de Europese Unie.
De Schengenlanden voerden een gemeenschappelijk visumbeleid
in en spraken af dat zij doeltreffende controles aan de buitengrenzen zouden invoeren.
Controles aan de binnengrenzen kunnen gedurende een beperkte periode worden
verricht indien de openbare orde of de nationale veiligheid dit vereisen. De
praktische implementatie van de afspraken is geregeld in de Schengen
Uitvoeringsovereenkomst.
De Schengenruimte is geleidelijk uitgebreid en omvat nu 22
EU-lidstaten plus IJsland, Noorwegen, Zwitserland en Liechtenstein. De
overeenkomst maakt sinds de inwerkingtreding van het Verdrag van Amsterdam
integraal deel uit van de EU-verdragen. Ierland en het Verenigd Koninkrijk
hebben in de EU-verdragen een uitzonderingspositie bedongen ten aanzien van
Schengen en nemen daarom geen deel aan de afspraken over grenscontroles en
visa. Tussen deze twee landen onderling zijn overigens geen controles.
Nadat de EU en Zwitserland op 26 oktober 2004 een
overeenkomst tekenden betreffende de toetreding van Zwitserland tot de
Schengenzone, volgde op 5 juni 2005 nog een referendum in Zwitserland. De
Zwitserse bevolking stemde in met toetreding (54,6% voor, 45,4% tegen). Het
verdrag trad voor Zwitserland echter pas op 15 december 2008 in werking als
gevolg van een aantal noodzakelijke wetswijzigingen en aanpassingen die
doorgevoerd moesten worden op de vliegvelden. Omdat Zwitserland geen deel
uitmaakt van de Europese Economische Ruimte blijft douanecontrole op goederen
echter bestaan.
In september 2011 is tijdens de Raad van de Europese Unie de
toetreding van Bulgarije en Roemenië tot de Schengenzone door Finland en
Nederland geblokkeerd. Een compromisvoorstel van de Voorzitter van de Raad
waarbij de werking van de Verdragen alleen van toepassing zou zijn voor
grensoverschrijdingen op vliegvelden bleek niet haalbaar. In de landen die hun
goedkeuring onthielden zouden interne politieke overwegingen tot deze keuze
geleid hebben.
Burgers van de lidstaten die het verdrag hebben ondertekend
hebben geen visum nodig om binnen de Schengenruimte te reizen. Met een visum
voor eender welk Schengenland kan men vrij in de Schengenruimte reizen. Het
standaard toeristenvisum (C-visum) is drie maanden geldig en dient te worden
aangevraagd bij het land dat het hoofddoel van verblijf is (of indien dat
onbekend is: het land van eerste aankomst).
De politie van Schengenlanden mag tien kilometer over de
grens van een ander Schengenland rijden. De politie van een Schengenland mag
ook hoogstens 45 minuten zonder toestemming wapens dragen in een ander
Schengenland.
De Schengenlanden hebben recht op tijdelijke ontheffing van
het verdrag als er sprake is van bijzondere omstandigheden. Zo is voor
Duitsland tijdens het WK voetbal in 2006 het verdrag opgeschort om
voetbalhooligans en relschoppers aan de grens te kunnen weren.
